Pantheon: harmonia midis Tokës dhe Qiellit

Pantheoni është një nga vendet më magjepsëse të Romës: i lindur si tempull romak, është bërë një kishë dhe sot strehon varret e mbretërve dhe artistëve. Duke shëtitur brenda tij, do të zbuloni kuriozitete mbi arkitekturën e tij, kupolën e madhe, oculusin e hapur drejt qiellit dhe shumë simbole që tregojnë dy mijë vjet histori.

Hyrje në Panteonin Romak

Mirë se vini në Panteon, dëshmitari i heshtur i pothuajse dy mijë vjetëve të historisë romake. Jemi përpara njërit prej monumenteve më të jashtëzakonshëm të antikitetit, një ndërtese që përfaqëson kulmin e inxhinierisë dhe arkitekturës romake. Fjala Panteon rrjedh nga greqishtja dhe do të thotë tempulli i të gjithë perëndive, duke reflektuar funksionin e tij të hershëm fetar. Ndërtuar nga perandori Adrian midis viteve 118 dhe 125 pas Krishtit, kjo ndërtesë zëvendësoi një tjetër tempull të mëparshëm të ndërtuar nga Marko Agripa, nga i cili ende sot mund të lexojmë mbishkrimin mbi fronton: "Marko Agripa, biri i Lukës, gjatë konsullatës së tij të tretë, e bëri të ndërtohet". Gjatë rrugëtimit tonë, do të zbulojmë se si ky hapësirë e shenjtë ka kaluar shekujt, duke u transformuar nga tempulli pagan i dedikuar të gjitha perëndive në bazilikën e krishterë të shenjtëruar ndaj Santa Maria ad Martyres në vitin 609 pas Krishtit. Kjo konvertim, iniciuar nga papa Bonifaci IV, ka kontribuar në ruajtjen e tij, duke na lejuar sot ta admirojmë pothuajse të paprekur. Panteoni mishëron përsosmërinë gjeometrike: kupola e tij hemisferike, me oculus qendror haptas drejt qiellit, krijon një dialog të përjetshëm midis tokës dhe qiellit, midis njerëzores dhe hyjnores.

Funksioni dhe simbolizmi i Pantheonit të lashtë

Tani jemi përpara njërit prej shembujve më të jashtëzakonshëm të vazhdimësisë fetare në historinë e njerëzimit. Pantheoni, emri i të cilit buron nga greqishtja pan (gjithë) dhe theon (hyjnor), u konceptua fillimisht si tempull i dedikuar të gjitha hyjnive të panteonit romak. I porositur nga Marko Agrippa në vitin 27 para Krishtit dhe rindërtuar nga perandori Adrian rreth vitit 126 pas Krishtit, ky ndërtesë përfaqësonte kulmin e arkitekturës fetare pagane. Nishat e tij pritnin statujat e perëndive kryesore: Mars, Venera, Jupiter dhe hyjni të tjera që mbronin Romën dhe perandorinë e saj. Harmonia e përsosur e strukturës, me kupolën e saj gjysmë sferike që simbolizon kupolën qiellore, krijonte një lidhje të prekshme midis botës tokësore dhe asaj hyjnore. Në vitin 609 pas Krishtit ndodhi një transformim epokal: perandori bizantin Foka dhuroi ndërtesën Papa Bonifacit IV që e shenjtëroi si kishë të krishterë dedikuar Shën Mërisë ad Martyres. Ky ndryshim nuk solli shkatërrime por një riinterpretim: tempulli i të gjitha perëndive u bë shtëpia e Zotit të vetëm të krishterë. Tashmë në vendin ku dikur qëndronin perënditë pagane, nishat pritën altarë të krishterë dhe relike të martirëve. Kjo metamorfozë fetare është ndoshta arsyeja kryesore e ruajtjes së jashtëzakonshme të ndërtesës gjatë shekujve. Duke vëzhguar brendësinë, ende mund të ndiejmë këtë natyrë të dyfishtë: arkitektura pagane romake që e lartëson përkryerjen matematike të kozmosit bashkëjeton harmonikisht me elementet e krishtera si altari qendror dhe kapelat anësore. Pantheoni përfaqëson kështu një shembull të rrallë të vazhdimësisë shpirtërore, ku kërkimi njerëzor për hyjninë ka gjetur shprehje në forma të ndryshme, por po aq të fuqishme.

Sheshi i Rotondës

Kemi arritur në Sheshin della Rotonda, një nga sheshet më mbresëlënëse të Romës, një skenë e përkryer për të soditur fasadën madhështore të Pantheonit. Emri i sheshit vjen pikërisht nga forma rrethore e tempullit, i cili dominon hapësirën me madhësinë e tij të imponueshme. Në kohën romake, zona përreth ishte shumë e ndryshme: më e ngushtë, në një nivel më të ulët dhe e zënë nga ndërtesat pranë tempullit. Vetëm në shekullin e katërmbëdhjetë, me vullnetin e papa Eugjenit IV, strukturat mesjetare u prishën për t'i rikthyer monumentit hapësirën që meritonte. Në qendër të sheshit, admironi shatrivanin e shekullit të pesëmbëdhjetë të projektuar nga Giacomo Della Porta në vitin 1575. Më vonë, në vitin 1711, arkitekti Filippo Barigioni i shtoi një element befasues: obelisku egjiptian i Ramses II, i sjellë nga tempulli i Ra në Heliopolis. Ky zgjatim vertikal krijon një kontrapunkt vizual të përkryer me horizontalitetin e sheshit dhe solemnitetin e fasadës së Pantheonit. Nga ky pikë vrojtimi i privilegjuar, mund të shijoni pamjen më harmonike të pronaos me kolonat e tij korintike dhe frontonin trekëndor.

Pronaosi

Le të ndalemi për të admiruar pronaon, paradhomën monumentale që gjendet para hyrjes së Pantheon-it. Ky portik madhështor, me një thellësi prej 15 metrash dhe gjerësi prej 33-esh, përbën njërën prej fasadave më të jashtëzakonshme të antikitetit romak. Gjashtëmbëdhjetë kolonat korintike që e mbajnë – tetë në front dhe dy rreshta nga katër anash – vijnë nga Egjipti dhe janë sjellë në Romë në një prej nismave më të mëdha logjistike të botës antike. Ato janë kolona monolitike: të ndërtuara në granit, rozë ato të përparmet dhe gri ato anësore. Ngrihini sytë drejt frontonit trekëndësh: dikur strehonte një shqiponjë prej bronzi, simbol i Jupiterit, e rrethuar nga zbukurime që sot mungojnë. Poshtë, mbishkrimi që dominohet në friz reciton: “Marko Agrippa, biri i Lucios, konsul për herë të tretë, e ndërtoi”. Është një homazh për tempullin origjinal të vitit 27 para Krishtit, tani i humbur, që Adriani vendosi ta përkujtonte në ndërtesën e re të realizuar midis viteve 118 dhe 125 pas Krishtit. Pronao ka një funksion simbolik të caktuar: është filtri midis botës kaotike të qytetit dhe hapësirës së shenjtë të rotondës. Përfaqëson kalimin nga njerëzori te hyjnori, nga tokësorja te universalja.

Porta monumentale prej bronzi

Para jush hapet një nga dyert më të vjetra ende në funksionim në botë: porta monumentale e bronztë e Pantheonit. Me një lartësi prej gati 7 metrash, kjo mrekulli daton nga shekulli II pas Krishtit dhe u realizua gjatë mbretërimit të perandorit Hadrian. Edhe sot, pas pothuajse dy mijëvjeçarësh, dyert lëvizen me lehtësi të habitshme, falë një sistemi të shkërbyerjes që tregon mjeshtërinë inxhinierike të Romakëve. Vëzhgoni detajet, edhe pse të konsumuar nga koha: kornizat, vidat, dekorimet minimale flasin për një art metalurgjik të rafinuar dhe funksional. Kuriozisht, porta është pak më e vogël se hapësira ku është vendosur: kjo pabarazi është rezultat i një modifikimi të mëvonshëm, që daton nga shekulli VII, kur Pantheoni u shndërrua në kishë të krishterë. Të kalosh këtë prag do të thotë të bësh një gjest simbolik: të lësh botën e jashtme dhe të hysh në një hapësirë ku gjeometria dhe spiritualiteti bashkohen.

Kupola e Panteonit

Ngrini sytë. Para jush hapet një nga veprat më të jashtëzakonshme të inxhinierisë ndonjëherë të realizuara: kupola e Pantheonit. Me një diametër prej 43.3 metrash, kjo kupolë e ndërtuar prej betoni të paarmatosur është ende sot më e madhja në botë e këtij lloji. Ndërtimi i saj është një kryevepër e ekuilibrit, lehtësisë dhe vizionit. Romakët adoptuan një teknikë mahnitëse: betoni i përdorur bëhet gjithnjë e më i lehtë ndërsa ngjitet lart. Në bazë gjenden gurë të rëndë, ndërsa në pjesën e sipërme janë përdorur materiale poroze si pomici. Kazetionet që ndodhen brenda nuk janë vetëm ornamente, por lehtësojnë strukturën dhe kontribuojnë në stabilitetin e saj. Në qendër, një hapje prej 9 metrash – oculus – lejon hyrjen e dritës natyrore dhe krijon një lidhje të drejtpërdrejtë mes hapësirës së brendshme dhe qiellit. Oculus nuk ka xhama apo mbulesë: është gjithmonë i hapur. Shiu që hyn në të mblidhet nga një sistem sofistik shkarkimi në dysheme, i padukshëm por efikas. Drita që depërton nga lart lëviz përgjatë mureve si një orë natyrore, duke shoqëruar orët e ditës. Kjo kupolë e përsosur mund të shkruante një sferë të plotë brenda rrethit.

Dyshemeja e Pantheonit

Nën këmbët tona shtrihet dyshemeja origjinale e Pantheonit, që daton nga koha e perandorit Adrian, në shekullin II pas Krishtit. Është një nga elementet e pakta që kanë arritur deri tek ne pothuajse të paprekura nga lashtësia. Shikojeni me kujdes: një vizatim i rafinuar gjeometrik alternon rrethe, katrorë dhe drejtkëndësha, të realizuara me mermerë me ngjyra që vijnë nga çdo cep i Perandorisë. Asgjë nuk është lënë rastësisht: harmonia e këtyre formave pasqyron të njëjtën përsosmëri matematikore që rregullon të gjithë arkitekturën e Pantheonit. Nëse ndiqni gjeometrinë me vështrim, do të vëreni se gjithçka konvergon drejt qendrës së rrotundës, pikërisht aty ku rreze dritë që vjen nga oculus godet tokën.

Abside e Altari të Pantheonit

Tani jemi në absidë, një nga elementët më domethënës për të kuptuar transformimin e Panteonit në kishë të krishterë. Kjo strukturë gjysmëharkore nuk ishte parashikuar në projektin origjinal të Adrianit. Ajo u shtua në shekullin e VII-të, kur tempulli u dhurua nga Foka tek Papa Bonifaci IV dhe u shugurua si Santa Maria ad Martyres. Vendosur në anën e kundërt të hyrjes, absida zëvendësoi simbolikisht statujën perandorake që ndoshta dikur zinte këtë pozicion. Forma e saj gjysmëharkore evokon qiellin harkor dhe drejton vështrimin drejt altarit, duke u bërë qendra shpirtërore e liturgjisë së krishterë. Megjithëse prishi simetrinë e ndërtesës origjinale, absida ishte vendimtare për mbijetesën e Panteonit: ajo e transformoi atë në një kishë aktive, duke shmangur braktisjen që goditi shumë tempuj të tjerë paganë. Shikoni dekorimin e kupolës absidale: aparati aktual barok daton nga ndërhyrjet e urdhëruara nga Papa Klementi XI, në shekullin e XVIII-të. Është një detaj që tregon sa është Panteoni një organizëm i gjallë, i modifikuar me kohën, por gjithmonë i respektuar. Këtu bashkohen arkitektura romake, spiritualiteti mesjetar dhe ndjeshmëria baroke: absida është simboli vetë i vazhdimësisë kulturore dhe shpirtërore të qytetit të përjetshëm.

Altari i madh

Para jush hapet altari kryesor, qendra shpirtërore e Panteonit për më shumë se 1400 vjet. Është këtu që, në vitin 609 pas Krishtit, tempulli pagan u shuguroi në shenjë të Shën Mërisë së Dëshmorëve nga Papa Bonifaci IV, falë dhuratës së perandorit bizantin Foka. Ky veprim shënoi një kthesë epokale: një tempull i dedikuar të gjithë perëndive u bë një vend i krishterë. Altari që shikoni sot ka pësuar ndërhyrje të ndryshme gjatë shekujve, por vazhdon të komunikojë me harmoninë e ndërtesës origjinale. Vendosja e tij nuk është aspak e rastësishme: ndodhet pikërisht në pikën e takimit mes hyrjes dhe oculit, në një bosht simbolik që lidh tokën dhe qiellin. Personi që celebron meshën këtu është idealisht në qendër të kozmosit, nën kupolën e madhe të hapur drejt pafundësisë. Palioti i altarit, i realizuar me mermerë polikromë të çmuar, shkëlqen pranë absidës prapa, duke krijuar një ekuilibër vizual të përsosur. Për shekuj me radhë, ky hapësirë ka pritur rite solemne: kurorëzime, martesa, funerale shtetërore. Edhe sot, çdo të diel, mbahet mesha. Është magjepsëse të mendosh se, në të njëjtin vend ku romakët e lashtë shikuan qiellin, tani ngjiten lutjet e besimtarëve të krishterë. Një dialog midis epokave dhe spiritualitetit që e bën Panteonin gjithmonë të gjallë.

Varri i Rafaelo Sanzios

Tani ndodhemi përpara varrit të Raffaello Sanzios, një nga mjeshtrit më të mëdhenj të Rilindjes italiane. Ai ndërroi jetë në vitin 1520, në moshën vetëm 37-vjeçare, në kulmin e karrierës së tij. Legjenda thotë se ai vdiq pikërisht ditën e lindjes së tij, në një të Premte të Shenjtë. Dëshira e tij e fundit ishte të varrosej këtu, në zemër të Panteonit, vendi që më shumë se çdo tjetër përfaqësonte harmoninë dhe përkryerjen që ai kërkonte me artin e tij. Në lapidë lexojmë një epitaf të shkruar nga Pietro Bembo, i cili thotë: "Këtu pushon Raffaello, nga të cilët, ndërsa ishte gjallë, Natyra kishte frikë se do të mundej, dhe kur ai vdiq, kishte frikë se do të vdiste së bashku me të." Mbi varr, një bust prej mermeri i realizuar në vitin 1883 nga Giuseppe Fabris bën homazh për mjeshtrin. Në vitin 1833, Papa Gregorio XVI urdhëroi hapjen e varrit për të verifikuar përmbajtjen e tij. Mbetjet u identifikuan dhe sot përkrah Raffaellos pushojnë edhe e fejuara e tij, Maria Bibbiena, dhe disa nga dishepujt e tij më të devotshëm. Ky varr i thjeshtë, por me një kuptim të jashtëzakonshëm, është një homazh i përjetshëm për bukurinë dhe artin.

Varri i Vittorio Emanuele II

Tani ndodhemi përballë varrit të Vittorio Emanuele II, mbretit të parë të Italisë së bashkuar. Ky monument, solemn në thjeshtësinë e tij, shënon një kapitull të ri në historinë e Pantheonit. Pas vdekjes së sovranit, e cila ndodhi më 1878, u vendos që ai të varrosej këtu, duke e kthyer tempullin romak në një vend të shenjtë kombëtar. Në varr është shkruar PADRE DELLA PATRIA, një titull që celebron rolin qendror të Vittorio Emanuele në procesin e bashkimit italian. Kontrasti midis thjeshtësisë së varrit dhe madhështisë së ndërtesës krijon një efekt të thellë solemniteti. Kjo nuk ishte një zgjedhje rastësore: Pantheoni, me ngarkesën e tij simbolike të përjetësisë, u bë kështu ura midis Romës antike dhe Italisë moderne. Edhe monarkë të tjerë të dinastisë Savoja kanë gjetur këtu prehjen e tyre, duke e kthyer vendin në një lloj "pantheoni" të monarkisë.

Varri i Umberto I

Tani ndodhemi përpara varrit të Umberto I të Savojës, mbretit të dytë të Italisë së bashkuar. Vendosja e tij pranë varrit të babait të tij, Vittorio Emanuele II, nuk është vetëm një gjest simbolik: ajo përfaqëson kalimin e stafetës dinastike dhe nënvizon kontinuitetin e monarkisë në Mbretërinë e re të Italisë. Umberto I sundoi nga viti 1878 deri në vitin 1900, një periudhë ndryshimesh të mëdha dhe tensione të forta sociale. Ishte i njohur si "i Miri", por mbretërimi i tij ishte i diskutueshëm, i shënuar nga represione të forta, si ajo e lëvizjeve popullore të Milanos në 1898. Më 29 korrik 1900, jeta e tij mori një fund tragjik në Monza, nga dora e anarkistit Gaetano Bresci. Pantheoni u zgjodh si vend varrimi për të sanksionuar kujtesën e Savojëve në zemër të kombit, pranë heronjve të atdheut. Vëzhgoni varrin e tij: është i thjeshtë, elegant, i realizuar në mermerë të çmuar dhe i dekoruar me simbole monarkike. Arti funerar i fundit të shekullit të 19-të bashkon solemnitetin klasik me një stil më modern, duke reflektuar identitetin e mbretërisë në ndërtim. Varret mbretërore, të vendosura në këtë tempull antik pagan që u bë kishë e krishterë, shtojnë një shtresë të mëtejshme në shtresimin e ndërlikuar historik të Pantheoni. Këtu bashkëjetojnë antikja dhe modernja, e shenjta dhe profanja, në një ekuilibër unik në botë.

Fontana e Pantheoni

Ja ku ndodhemi në fazën e fundit të itinerarit tonë, në sheshin madhështor që hapet para Pantheonit. Në qendër spikat Fontana e Pantheoni, një nga fontanat më skenografike barok të Romës. Ajo u realizua në vitin 1711 nga arkitekti Filippo Barigioni me urdhër të Papa Clement XI Albani. Sidomos bie në sy obelisku që e mbizotëron, i quajtur Obelisku Macuteo. I lartë rreth gjashtë metra, është një monolit granit i kuq, i epokës romake por i realizuar në stil egjiptian, ndoshta nën perandorin Domitian. Si simbol i Egjiptit faraonik, obelisku këtu merr një kuptim të ri, duke dialoguar me kupolën e Pantheonit që ka pas. Banja prej mermeri, me formë mistilini, është e pasuruar me katër delfinë të skalitur që mbështesin strukturën qendrore. Gjithçka në fontanë flet gjuhën e Barokut: teatritë, lëvizja, harmonia. Është një shembull perfekt se si Roma gjithmonë ka ditur të integrojë kultura të ndryshme, duke e shndërruar çdo element në pjesë të një rrëfimi më të madh. Pas disa restaurimeve, i fundit prej të cilëve në vitin 2017, fontana është kthyer në shkëlqimin e saj origjinal. Sot, është një nga vendet më të dashura nga vizitorët: një pikë takimi, pushimi, por edhe një përfundim perfekt për vizitën. Këtu përfundon udhëtimi ynë: midis antikitetit dhe barokut, gurit dhe ujit, tokës dhe qiellit.